ปลาฉลาม 87 ชนิด ในน่านน้ำไทย ทำความรู้จักฉลามประเภทต่างๆ

ฉลามเป็นปลากระดูกอ่อน (โครงกระดูกกระดูกอ่อนที่มีความยืดหยุ่นได้) ปัจจุบันฉลามทั่วโลกมีประมาณ 520 สายพันธุ์¹​ ฉลามทุกชนิดเป็นสัตว์กินเนื้อ คนส่วนใหญ่มักมองฉลามในมุมของความน่ากลัวและดุร้าย แต่จริงๆแล้วในบรรดาฉลามทั้งหมด มีแค่ไม่กี่สายพันธุ์ที่เป็นฉลามดุร้าย ได้แก่ ฉลามขาว ฉลามเสือ และ ฉลามหัวบาตร โดยในไทยพบแค่ ฉลามเสือ (Tiger shark) และ ฉลามหัวบาตร (Bull shark) เท่านั้น

ฉลามสายพันธุ์ต่างๆ มีสีที่หลากหลายตั้งแต่ สีเทาไปจนถึงครีม สีน้ำตาล เหลือง หินชนวน หรือสีน้ำเงิน บางสายพันธุ์อาจจะมีลวดลายเป็นจุด แถบ ลายหินอ่อน หรือส่วนที่ยื่นออกมา ฉลามที่ดูแปลกตาที่สุดคือฉลามหัวค้อน (Sphyrna) ที่มีหัวคล้ายกับค้อนสองหัวและมีตาอยู่ที่ก้านแต่ละข้าง และฉลามวอบเบกอง (วงศ์ Orectolobidae) ซึ่งมีผิวหนังคล้ายกับพื้นทะเลเพื่อพรางตัว²

อาหารของฉลาม

นิสัยการกินของฉลามจะแตกต่างกันไปในแต่ละสายพันธุ์ โดยปกติแล้วฉลามจะกินปลา หอย และสัตว์ที่มีเปลือกแข็ง บางตัวจะกินแพลงก์ตอนเป็นอาหาร ปลาฉลามเป็นสัตว์ที่จะปรับตัวเพื่อความอยู่รอด ถ้าเหยื่อที่ชอบหายาก ฉลามก็จะปรับนิสัยการกินให้เข้ากับสิ่งที่มีอยู่ ฉลามบางตัวกินสิ่งของต่างๆที่ตกลงไปในน้ำ เช่น ถ่านหิน น้ำมัน ขยะ และเสื้อผ้าที่ลงไปในน้ำ

ฉลามกินเนื้อ

ฉลามที่มีขนาดใหญ่ กินสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม เช่น โลมา แมวน้ำ สิงโตทะเล รวมไปถึงปลาขนาดใหญ่อย่าง ปลาทูน่า ปลาแมคเคอเรล ไปจนถึงกินปลาฉลามที่มีขนาดเล็กกว่าตัวเอง ฉลามบางตัวจุกจิกกับอาหาร จะกินเฉพาะสิ่งที่ชอบเท่านั้น เช่น

• ฉลามหัวค้อน (ตระกูล Sphyrnidae) ชอบกินปลากระเบน
• ฉลามเสือ (Galeocerdo cuvier) ชอบกินเต่า
• ฉลามสีน้ำเงิน (Prionace glauca) ชอบกินปลาหมึก

ฉลามกินแพลงก์ตอน

ฉลามกลุ่มนี้กินแพลงก์ตอนเป็นหลัก ซึ่งทำลายภาพจำของใครๆหลายๆคน ฉลามตัวใหญ่บางตัวก็ชอบแพลงก์ตอนมากกว่าเนื้อ เช่น

• ฉลามวาฬ (Rhincodon Typus)
• ฉลามอาบแดด (Cetorhinus maximus)
• ฉลามเมกาเมาท์ (Megachasma pelagios)

ฉลามจะใช้วิธีการดูดน้ำแล้วกรองอาหารด้วยเส้นใยยาวคล้ายกับหนวด สะสมไว้จนได้จำนวนหนึ่งแล้วกลืนทีเดียว โดยเฉลี่ยแล้วฉลามจะกรองน้ำประมาณ 2 ล้านลิตรทุกๆชั่วโมง แต่กรองได้แพลงก์ตอนมาแค่เพียง 2 กิโลกรัมเท่านั้น ในแต่ละวันฉลามกินอาหารเพียง 0.5 ถึง 3.0 เปอร์เซ็นต์ของน้ำหนักตัว เพราะความสามารถในการเคี้ยวไม่ดีพอและใช้เวลามากในการย่อยอาหาร ระบบย่อยอาหารของฉลามสามารถแยกแยะสิ่งที่กินไปได้ ถ้ากินอาหารไม่ดีเข้าไป มันจะไม่ถูกย่อยในกระเพาะ แล้วขับออกทางปาก

ฉลามไม่กินคน

โดยปกติแล้วฉลามไม่กินคนเป็นอาหาร แต่สาเหตุหลักที่คนโดนฉลามทำร้าย มักจะเกิดมาจากความเข้าใจผิดของฉลามที่มองว่าคนที่ว่ายน้ำอยู่เป็นปลาหรือเหยื่ออื่นๆ แต่ด้วยความที่ฉลามดุร้ายบางชนิดเมื่อจู่โจมเหยื่อจะกัดย้ำหลายครั้ง กว่าที่มันจะรู้ตัวว่าคนไม่ใช่อาหารของมัน ก็ทำให้เกิดแผลสาหัสไปแล้ว เพื่อหลีกเลี่ยงการโดนฉลามจู่โจม ไม่ควรเล่นน้ำตอนเช้ามืดหรือตอนค่ำ

ปริมาณอาหารที่ฉลามกิน

ปริมาณอาหารที่ฉลามกินในแต่ละวันขึ้นอยู่กับประเภทของปลาฉลาม ปลาฉลามบางสายพันธุ์จะกินมื้อใหญ่แล้วไม่กินไปอีกหลายสัปดาห์ โดยอาศัยน้ำมันที่สะสมอยู่ในตับ ฉลามส่วนใหญ่เป็นสัตว์เลือดเย็น เผาผลาญพลังงานช้า จึงไม่จำเป็นต้องกินมากเท่าที่คนส่วนใหญ่คิด

ฉลามถูกใครล่าได้บ้าง

ฉลามไม่ได้เป็นผู้ล่าอย่างเดียว แต่หลายๆครั้งก็ถูกล่าโดยนักล่าที่เป็น Apex predator (นักล่าที่กินเนื้อ) ที่มีความใหญ่กว่าหรือสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมใต้ทะเล อย่างเช่น วาฬเพชฌฆาต(โลมาออร์ก้า), นาก, จระเข้จากแม่น้ำไนล์, แมวน้ำ, สิงโตทะเล, ปลาตัวใหญ่, ฉลามอื่นๆที่ใหญ่กว่าหรือเร็วกว่า, ลิงบาบูน, วาฬหัวทุย, หอยทากทะเล, เม่นทะเล เป็นต้น

สายพันธุ์ฉลาม

ในทางวิทยาศาสตร์ สัตว์แต่ละชนิดจะถูกแยกเป็นหมวดหมู่ย่อยๆ(Classification) ตามลำดับ อาณาจักร -> ไฟลัม -> ชั้น -> อันดับ -> วงศ์ -> สกุล -> สปีชีส์³ ปลาฉลามทุกตัวจัดอยู่ในชั้น Chondrichthyes ถูกแบ่งออกเป็น 2 ชั้นย่อยคือ Holocephali และ Elasmobranchii ซึ่งใน Elasmobranchii ถูกแบ่งออกได้เป็นอีก 8 อันดับ ดังนี้

• Carcharhiniformes
  เป็นอันดับที่ใหญ่ที่สุด รู้จักกันในชื่อ ฉลามหน้าดิน มีช่องเหงือก 5 ช่อง เปลือกตาขยับได้ มีครีบที่หลัง 2 อัน(ไม่มีกระดูกสันหลัง) มีครีบก้น และปากกว้าง มีฟันแหลมคม
• Heterodontiformes
  ฉลามกลุ่มเล็กๆ ที่ปัจจุบันมีเพียง 9 สายพันธุ์ มีช่องเหงือก 5 ช่อง ครีบหลังมีกระดูกสันหลังแข็งแรง ฟันมีทั้งแหลมและแบน
• Hexanchiformes
  ฉลามดึกดำบรรพ์ที่ยังมีชีวิตอยู่ในปัจจุบัน โดยมีช่องเหงือก 6 หรือ 7 ช่อง ครีบหลัง 1 ครีบ ครีบก้น และฟันแหลมคม ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในน้ำลึกและเย็น
• Lamniformes
  มีช่องเหงือก 5 ช่อง ปากใหญ่ ฟันแหลมคมหลายแถว ครีบหลัง 2 ครีบ ครีบก้น และสามารถรักษาอุณหภูมิร่างกายให้สูงกว่าน้ำที่อาศัยอยู่ได้
• Orectolobiformes
  เป็นอันดับของฉลามที่มีความหลากหลายมากที่สุด มีช่องเหงือก 5 ช่อง มีครีบที่หลัง 2 อัน(ไม่มีกระดูกสันหลัง) ครีบก้น และมีเกลียวใกล้ดวงตา ส่วนใหญ่ลายที่ผิว บางตัวก็มีหนวดที่คาง
• Pristiophoriformes
  รู้จักกันในนามฉลามเลื่อยเพราะมีจมูกยาวคล้ายเลื่อย มีช่องเหงือก 5-6 ช่อง ครีบหลัง 2 ครีบ ไม่มีครีบก้น ครีบอกกว้าง ฟันขวาง ส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในน่านน้ำชายฝั่งเขตร้อน
• Squaliformes
  มีฉลามอยู่ในอันดับ Squaliformes มากถึงประมาณ 126 สายพันธุ์ พบได้ในทะเลเกือบทุกแห่ง มีจมูกยาว ปากสั้น มีช่องเหงือก 5 ช่อง ครีบหลัง 2 ครีบ และไม่มีครีบก้น ฉลาม Squaliformes ในน้ำลึกบางชนิดสามารถเรืองแสงได้
• Squatiniformes
  ลำตัวแบน ปากมีแผ่นผิวหนังอยู่ด้านหน้า จมูกสั้น มีหนวด ดวงตาและเกลียวอยู่ข้างบน และไม่มีครีบก้น

รายชื่อปลาฉลาม 87 ชนิดในไทย

ชื่อภาษาไทย	ชื่อภาษาอังกฤษ	สถานะ
ฉลามกบ	Indonesian bambooshark
ฉลามกบจุดขาว	Whitespotted bambooshark
ฉลามกบแถบน้ำตาล	Brownbanded bambooshark
ฉลามกบเทา	Grey bambooshark
ฉลามกบปากหนวดญี่ปุ่น	Japanese wobbegong
ฉลามกบปากหนวดอินโดนีเซีย	Indonesian wobbegong
ฉลามกบลายหินอ่อน	Coral catshark
ฉลามกบเหลือง	Slender bambooshark
ฉลามกระโดงสูง	Sandbar shark	ใกล้สูญพันธุ์ C. plumbeus (Nardo, 1827)
ฉลามขี้เซา	Tawny nurse shark	ใกล้สูญพันธุ์ Nebrius ferrugineus (Lesson, 1831)
ฉลามเขี้ยว	Hooktooth shark	ใกล้สูญพันธุ์ Chaenogaleus macrostoma (Bleeker, 1852)
ฉลามครีบชาว	Whitetip reef shark
ฉลามครีบด่าง	Bronze whaler
ฉลามครีบดำใหญ่	Grey reef shark
ฉลามครีบยาว	Oceanic whitetip shark	ใกล้สูญพันธุ์ C. longimanus (Poey, 1861)
ฉลามจมูกแข็ง	Hardnose shark
ฉลามจมูกโต	Bignose shark
ฉลามจระเข้	Crocodile shark
ฉลามจุดดำ	Blackspot shark
ฉลามตาฉีก	Sliteye shark
ฉลามตาเล็ก	Pigeye shark
ฉลามท้องดำ	Sculpted lanternshark
ฉลามท้องดำ	Smooth lanternshark
ฉลามท้องดำแคระ	Pygmy lanternshark
ฉลามท้องโป่งจุดขาว	Speckled swellshark
ฉลามท้องโป่งแถบน้ำตาล	Indian swellshark
ฉลามท้องโป่งลายอานม้า	Australian reticulated swellshark
ฉลามเทา	Dusky shark	ใกล้สูญพันธุ์ C. obscurus (LeSueur, 1818)
ฉลามเทา	Silky shark	ใกล้สูญพันธุ์ C. falciformis (Müller & Henle, 1839)
ฉลามนางฟ้าจุด (ฉลามนางฟ้า)	Ocellated angelshark	ใกล้สูญพันธุ์ Squatina tergocellatoides Chen, 1963
ฉลามนางฟ้าอินโดนีเซีย	Indonesian angelshark
ฉลามปากกว้าง	Megamouth shark
ฉลามปากจิ้งจก	Sharpnose sevengill shark
ฉลามมาโกครีบยาว	Longfin mako
ฉลามมาโกครีบสั้น	Shortfin mako
ฉลามแม่น้ำ	Borneo broadfin shark
ฉลามแม่น้ำ	Ganges shark
ฉลามแมวแคระหางแถบ	Pygmy ribbontail catshark
ฉลามแมวจุดดำ	Blackspotted catshark
ฉลามแมวจุดน้ำตาล	Magnificent catshark
ฉลามแมวผิวสาก	Bristly catshark
ฉลามแมวสีน้ำตาล	Mud catshark
ฉลามแมวหัวยาว	Longhead catshark
ฉลามเลมอนครีบโค้ง	Sicklefin lemon shark	ใกล้สูญพันธุ์ Negaprion acutidens (Rüppell, 1837)
ฉลามวาฬ	Whale shark
ฉลามสั้นทอง	Snaggletooth shark	ใกล้สูญพันธุ์ Hemipristis elongata (Klunzinger, 1871)
ฉลามสีน้ำเงิน	Blue shark
ฉลามเสือ	Tiger shark
ฉลามเสือดาว	Zebra shark
ฉลามเสือทราย (ฉลามทราย)	Sandtiger shark	ใกล้สูญพันธุ์ Carcharias taurus Rafinesque, 1810
ฉลามหนาม	Bramble shark
ฉลามหน้าวัวลาย	Zebra bullhead shark
ฉลามหนู	Lost shark
ฉลามหนูแก้มขาว	Whitecheek shark
ฉลามหนูครีบโค้ง	Sicklefin weasel shark	ใกล้สูญพันธุ์ Hemigaleus microstoma Bleeker, 1852
ฉลามหนูฟันตรง	Straight-tooth weasel shark
ฉลามหนูฟันเอียง	Slender weasel shark
ฉลามหนูหัวแบน	Spadenose shark
ฉลามหนูหัวแบนทางดำ	Pacific spadenose shark
ฉลามหนูหัวแหลม	Milk shark
ฉลามหนูหัวแหลมเทา	Grey sharpnose shark
ฉลามหนูอินโดนีเซีย	Indonesian whaler shark	ใกล้สูญพันธุ์ C. tjutjot (Bleeker, 1852)
ฉลามหมาจมูกแข็ง	Arabian smoothhound
ฉลามหมาจุดขาวเล็ก	Whitespotted gummy shark
ฉลามหมาจุดขาวใหญ่	Starspotted smoothhound
ฉลามหมาตาโต	Bigeye houndshark
ฉลามหมาน้ำลึก	Mangalore houndshark
ฉลามหลังหนามครีบยาว	Blackfin gulper shark
ฉลามหลังหนามครีบยาว	Gulper shark
ฉลามหลังหนามจมูกสั้น	Shortnose spurdog
ฉลามหลังหนามตาเขียว	Indonesian greeneye spurdog
ฉลามหลังหนามหน้าสั้น	Indonesian shortsnout spurdog
ฉลามหัวค้อน	Scalloped hammerhead
ฉลามหัวค้อนขอบเรียบ	Smooth hammerhead	ใกล้สูญพันธุ์ Sphyrna zygaena (Linnaeus, 1758)
ฉลามหัวค้อนยาว	Winghead shark
ฉลามหัวค้อนใหญ่	Great hammerhead
ฉลามหัวบาตร	Bull shark
ฉลามหางจุด	Spottail shark
ฉลามหางดาบ (ฉลามหางยาว)	Pelagic thresher	ใกล้สูญพันธุ์ Alopias pelagicus Nakamura, 1935
ฉลามหางยาว	Thresher shark	ใกล้สูญพันธุ์ A. vulpinus (Bonnaterre, 1788)
ฉลามหางยาวตาโด (ฉลามหางยาวหน้าหนู)	Bigeye thresher	ใกล้สูญพันธุ์ A. superciliosus (Lowe, 1841)
ฉลามหูขาว	Silvertip shark	ใกล้สูญพันธุ์ Carcharhinus albimarginatus (Rüppell, 1837)
ฉลามหูดำ	Blacktip reef shark
ฉลามหูดำ	Graceful shark
ฉลามหูดำ	Spinner shark
ฉลามหูดำเล็ก	Blacktip shark
ฉลามเหงือกหกช่องตาโต	Bigeye singill shark

กฎหมายและมาตรการที่เกี่ยวกับการบริหารจัดการฉลามของประเทศไทย

ฉลามหลายสายพันธุ์เป็นสัตว์น้ำที่มีการอพยพย้ายถิ่นที่อยู่อาศัย มักถูกจับเพื่อนำครีบไปทำหูฉลาม ส่งผลให้จำนวนประชากรของฉลามลดลงอย่างต่อเนื่องและรวดเร็ว โดยฉลามมีอัตราการขยายพันธุ์ต่ำ ใช้เวลานานในการพัฒนาตัวอ่อนในครรภ์ ออกลูกน้อยครั้งละไม่กี่ตัว และใช้เวลานานกว่าจะโตเต็มวัยและพร้อมสืบพันธุ์ ปัจจัยเหล่านี้ยิ่งทวีความเสี่ยงต่ออนาคตของฉลาม ซึ่งอาจส่งผลให้เกิดการสูญพันธุ์ได้ในที่สุด

ผศ.ดร.ธรณ์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ ผู้เชี่ยวชาญด้านนิเวศทางทะเล และรองคณบดี คณะประมง มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ กล่าวว่า “ทั่วโลกมีรายงานคนถูกฉลามจู่โจมน้อยมาก แต่ฉลามมนุษย์ล่ามากกว่า 70 ล้านตัวต่อปี”

นานาประเทศมีความวิตกกังวลกับสถานการณ์นี้ จึงมีการออกกฎหมายและมาตรการเพื่อเข้ามาดูแลจัดการประชากรของฉลาม

กฎหมายและมาตรการของประเทศไทย

1. พระราชกำหนดการประมง พ.ศ. 2558 และพระราชกำหนดการประมง (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2560 (ฉบับแก้ไข)
2. พระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ. 2562
3. พระราชบัญญัติอุทยานแห่งชาติ พ.ศ. 2504
4. พระราชบัญญัติโบราณสถาน โบราณวัตถุ หรือศิลปวัตถุและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพ.ศ. 2504
5. พระราชบัญญัติส่งเสริมและรักษาคุณภาพสิ่งแวดล้อมแห่งชาติ พ.ศ. 2535
6. พระราชบัญญัติส่งเสริมการบริหารจัดการทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง พ.ศ. 2558

พันธกรณีระหว่างประเทศที่มีผลผูกพันทางกฎหมาย

พันธกรณีและตราสารระหว่างประเทศด้านการประมงที่มีผลผูกพันทางกฎหมายที่เกี่ยวกับการอนุรักษ์และการบริหารจัดการทรัพยากรฉลาม

1. อนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยกฎหมายทะเล ค.ศ. 1982 (United Nation Convention on the Law of the Sea)
2. ความตกลงสหประชาชาติว่าด้วยการปฏิบัติตามบทบัญญัติของอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยกฎหมายทะเลฉบับลงวันที่ 10 ธันวาคม ค.ศ. 1982
3. ความตกลงว่าด้วยมาตรการของรัฐเจ้าของท่า (Port State Measure Agreement: PSMA)
4. ความตกลงว่าด้วยการส่งเสริมการปฏิบัติตามมาตรการด้านการอนุรักษ์และการจัดการระหว่างประเทศสำหรับเรือประมงในทะเลหลวง และความตกลงกำหนดความรับผิดชอบของรัฐเจ้าของธงสำหรับเรือประมงที่ทำการประมงในทะเลหลวง
5. องค์การจัดการประมงระดับภูมิภาค(Regional Fisheries Management Organization: RFMOs)ประเทศไทยเป็นสมาชิกขององค์การจัดการประมงระดับภูมิภาคหลายองค์การ ได้แก่ IOTC และ SIOFA รวมทั งเป็นประเทศที่มิใช่สมาชิกแต่ให้ความร่วมมือของ WCPFC นอกจากนี ยังมี

ตราสารที่ไม่มีผลผูกพันทางกฎหมายและตราสารระหว่างประเทศด้านอื่นๆที่เกี่ยวข้อง ซึ่งประเทศไทยจำเป็นต้องให้ความร่วมมือ

1. จรรยาบรรณในการทำการประมงอย่างรับผิดชอบ (Code of Conduct for Responsible Fisheries: CCRF)
2. อนุสัญญาว่าด้วยการค้าระหว่างประเทศซึ่งชนิดสัตว์ป่าและพืชป่าที่ใกล้สูญพันธุ์ (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora: CITES)
3. อนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพ (Convention on Biological Diversity: CBD)
4. อนุสัญญาว่าด้วยการอนุรักษ์ชนิดพันธุ์สัตว์ป่าที่อพยพย้ายถิ่น (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals: CMS)
5. สหภาพสากลเพื่อการอนุรักษ์ธรรมชาติและทรัพยากรธรรมชาติ (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources: IUCN) เป็นองค์กรระหว่างประเทศที่มีภารกิจหนึ่งในการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพ
6. อนุสัญญาแรมซาร์ (Ramsar Convention) หรืออนุสัญญาว่าด้วยพื้นที่ชุ่มน้ำ (Convention on Wetlands of International Importance Especially as Waterfowl Habitat)
7. โครงการมนุษย์และชีวมณฑลขององค์การศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ(United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization: UNESCO) ซึ่งรับรองพื้นที่สงวนชีวมณฑลระนอง คิดเป็นพื้นที่ 303 ตารางกิโลเมตร (ศูนย์วิจัยทรัพยากรป่าชายเลนที่ 1 (ระนอง), 2555)
8. ปฏิญญาอาเซียนว่าด้วยอุทยานมรดกแห่งอาเซียน (ASEAN Declaration on Heritage Parks)

เรื่องน่ารู้เกี่ยวกับฉลาม

1. https://www.floridamuseum.ufl.edu/discover-fish/sharks/faq/ ↩︎
2. https://www.britannica.com/animal/shark (Accessed on: 11 April 2024) ↩︎
3. https://www.nectec.or.th/schoolnet/library/create-web/10000/science/10000-6952.html (Accessed on: 11 April 2024) ↩︎
4. แผนปฏิบัติการแห่งชาติเพื่อการอนุรักษ์และการบริหารจัดการฉลามของประเทศไทย พ.ศ.2563-2567, กรมประมง กระทรวงการเกษตรและสหกรณ์ ↩︎